خُمام (khomam)، )به گيلكي: خومام) شهري است در بخش خمام از بخش‌هاي تابع شهرستان رشت در استان گيلان كشور ايران.

شهر خمام بر سر راه ارتباطي دو شهر بزرگ و توريستي استان گيلان يعني رشت و بندر انزلي واقع شده است و به عبارتي مسير بين‌المللي و ترانزيتي مركز استان گيلان به سمت بزرگترين بندرِ شمالِ كشور يعني بندرانزلي، از شهر خمام مي‌گذرد و همين امر بزرگراه رشت به خمام را طبق اعلام پليس راه گيلان به عنوان دوّمين جاده پرتردّد استان در سال 1394 معرّفي نموده است.

خمام نزديكترين شهر به مركز استان گيلان (رشت) است، فاصله شهر خمام تا شهر رشت 7 كيلومتر و تا شهر انزلي 15 كيلومتر مي‌باشد. خمام در شمال از طريق ساحل زيباي جفرودبالا (به طول 1/5 كيلومتر) به درياي خزر متّصل است و شهري مرزنشين محسوب مي‌شود، و در غرب از طريق روستاي دهنه سرشيجان و روستاي جيرسرباقرخاله به ساحل شرقي تالاب انزلي متّصل مي‌باشد. تعداد 7 روستا از روستاهاي حومه خمام جزيي از منطقه آزاد بشمار مي‌روند.

جمعيت

براساس سرشماري سال 1395 جمعيت شهر خمام 20٬897 نفر و جمعيت بخش خمام 54٬860 نفر است.

اين آمارها در حالي از درگاه ملي مركز آمار ايران اعلام شده است كه رياست اداره ثبت احوال خمام طي يك مصاحبه خبري در سال 93 عنوان كرده بود: جمعيت بخش خمام در سال 1393 نسبت به ساليان گذشته رشد چشمگيري داشته و به 66٬236 نفر رسيده است. همچنين لازم است ذكر شود بر اساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1395، شهر خمام در بين 52 شهر استان گيلان يازدهمين شهر پرجمعيت استان محسوب مي‌شود و اين ميزان جمعيت شهري، از جمعيت تعدادي از مراكز شهرستانهاي استان گيلان از قبيل رودبار، شفت، رضوانشهر، ماسال و سياهكل بيشتر است، به عبارتي از نظر جمعيتي نگاه شهرستاني به خمام وجود دارد امّا خدمات شهرستاني در قالب بودجهٔ بخش ارائه مي‌شود.

رشد جمعيت شهر خمام در هفتاد سال اخير

با نگاهي گذرا در سرشماري‌هاي هفت دهه اخير شهر خمام، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه ميزان جمعيت در شهر خمام، رشد 10 برابر داشته است. در اوّلين سرشماري در سال 1325 هجري شمسي، جمعيت اين شهر 2٬513 نفر بود، در سال 1345 جمعيت شهر به 3٬067 نفر رسيد، در سال 1355 به 4٬014 نفر، در سال 1365 به 7٬814 نفر، در سال 1376 به 8٬558 نفر، در سال 1385 به 13٬280 نفر و در سال 1390 جمعيت شهر خمام به 17٬106 نفر رسيد كه البته طبق برآورد جمعيتي، اكنون جمعيت شهر خمام بيش از 25٬000 نفر است.

علّت نامگذاري خمام

از آنجايي كه قدمت خمام به بيش از 1000 سال مي‌رسد گفتن نام دقيق آن در قديم ممكن نيست امّا از قديم دلايل متعددي براي وجه تسميه خمام وجود داشته كه عبارتند از:

1-بعضي‌ها معتقد بودند كه در قديم در اين منطقه در هر خانه‌اي براي نگهداري آب شربِ مورد استفاده، آن را داخل خُم‌هايي نگه مي‌داشتند به طوري كه در اكثر خانه‌ها اين خم‌ها وجود داشتند، به دليل وجود خُم‌ها اين منطقه به خُمآب و به مرور زمان به خمام تغيير نام پيدا كرد.

2-اين منطقه در قديم به شهر خوبان معروف بود ولي به مرور زمان خوبان به خمام تغيير نام داد.

3- بعضي بر اين اعتقاد هستند كه خمام در ابتدا «خو مام» بوده‌است كه در زبان گيلكي به معني سرزمين من مي‌باشد.

تقسيمات كشوري

بخش خمام : اين بخش داراي 1 شهر و 3 دهستان است.

تنها شهر بخش خمام عبارتست از: خمام

دهستانهاي آن عبارتند از:

1– دهستان چاپارخانه

2– دهستان چوكام

3– دهستان كته سرخمام

كه مجموعاً داراي 44 روستا هستند.

روستاهاي خمام

الف.دهستان چاپارخانه  :اين دهستان داراي 17 روستا به شرح زير است و مركز آن روستاي چاپارخانه مي‌باشد.

تازه آباد صدر، توكسرشيجان، جفرود بالا، چاپارخانه، احمد ويرسر، دهنه سرشيجان، راسته كنار، زرنگ محله، زيرده، شيجان، غلامرضاباغ، فتاتو، فشتكه، گورابجير، پشتسان، ميان محله، خيرآباد.

ب .دهستان چوكام :اين دهستان داراي 14 روستا به شرح زير است و مركز آن روستاي بالا محله چوكام است.

اشكيك، بالا محله چوكام، بلسكله، بيج، بيجرودكل، تازه آباد خاچكين، جيرسرباقرخاله، جيرسرچوكام، خاچكين، فرشكي چوكام، لله كا، مصردشت، ميانكل،

ج.دهستان لات و كته سر :اين دهستان داراي 13 روستا به شرح زير است و مركز آن روستاي كته سر مي‌باشد.

اسماعيل‌آباد، اشمنانطالم، برمچه بالامحل، برمچه پايين محل، تيسيه، دافچاه، كته سر، كلاچاه، كويشاد، لات، مشكاپشت، مرزدشت، معاف محله و كتكول دافچاه.

وضعيت طبيعي

جغرافيا

خمام در طول جغرافيايي 49 درجه و 39 دقيقه و عرض جغرافيايي 37 درجه و 23 دقيقه واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دريا منهاي 17 متر مي‌باشد. خمام از شمال به شهرستان انزلي، از جنوب به بخش مركزي شهرستان رشت، از شرق به بخش خشكبيجار، از غرب به تالاب انزلي، از شمال شرق به درياي خزر و از جنوب شرقي به بخش كوچصفهان متصل است. خمام در ناحيه‌اي كاملاً جلگه‌اي در كناره ساحل درياي خزر و تالاب انزلي واقع شده و داراي آب و هواي معتدل مرطوب مي‌باشد. بخشي از محيط زيست طبيعي خمام را دريا(1٫5 كيلومتر نوار ساحلي) و بخش مهم ديگر را اكوسيستم ارزشمند تالاب انزلي تشكيل مي‌دهد. جنگل فتاتو يكي از بكرترين جنگل‌هاي كناره درياي خزر است كه در فتاتوي خمام واقع شده است، مرداب دهنه سر شيجان و مرداب جيرسرباقرخاله چوكام (هر دو متصل به تالاب انزلي) از زيستگاه‌هاي طبيعي پرندگان، جانوران آبزي و ماهيان در خمام هستند. همچنين چراگاه طبيعي چوكام (قرُق جيرسرباقرخاله) بعنوان يكي از بزرگترين چراگاه‌هاي چهارپايان شهرستان رشت در خمام وجود دارد.

تاريخ خمام

خمام بر سر راه رشت به انزلي در شمال خاوري رشت و جنوب باختري انزلي قرار دارد. تا پيش از آنكه رشت در قسمتهايي از حومه‌هاي پيرامون خود گسترش پيدا كند فاصله اش از اين شهر 13 كيلومتر و از بندرانزلي 20 كيلومتر محاسبه مي‌گرديد. خمام از آبادي‌هايي است كه در نوشته‌هاي گذشتگان از آن با نام هُمام ياد گرديده است. رودخانهٔ خمام كه سابقاً پرآب‌تر و وسيع‌تر بوده، با اتصال به راه‌هاي آبيِ رودخانه‌اي به گسكر راه داشته و محل لنگرگاه بزرگ كشتي‌هاي بادباني بوده است. از تاريخ 4 ذيقعده 1271 خورشيدي در سالهاي پاياني حكومت ناصرالدين شاه كه قرارداد شركتي ايراني و روسي براي داير كردن راه ارّابه رو از انزلي به رشت بسته شد، رفت و آمد مأموران روس در اين منطقه روز به روز افزايش يافت و به سبب موقعيت خمام بود كه در اينجا راهدارخانه‌اي كه روس‌ها به آن زاستاو مي‌گفتند برپا گرديد.

در تاريخ خمام، رفت و آمدهايي كه در آن صورت مي‌گرفت عامل بزرگ راه يافتن فرهنگ به اين ديار بود بدين صورت كه ابتدا با ايجاد مكتب خانه‌ها در خمام و روستاهاي پيرامون آن مانند دافچاه كه شايد تا هفتاد و چند سال پيش مكتب خانه اي در آن داير بوده و سپس تبديل به مدرسه شده است.

نخستين مدرسه‌اي كه در خمام تأسيس شد مدرسهٔ اتفاق بود كه در سال 1312 داير گرديد. اين مدرسه در يك كلاس و در خانهٔ حاجي محمد تقي جنت مكان تشكيل شد و با مديريت آقاي مهدي ايرانپور اصلي و دو معلم كه هر يك عهده‌دار تدريس در دو كلاس بودند به صورت 4 كلاسه كار مي‌كرد. ورود دختران به مدرسه به سبب برخورداري مردم منطقه از بينش درست با هيچ نوع مخالفتي روبرو نشد و بدين ترتيب بعد از 2 يا 3 سال دختران هم در همان مدرسه به تحصيل پرداختند و تعداد دانش آموزان در اين موقع به 100 نفر رسيده بود. بارها مكان مدرسه در خيابانهاي بوعلي و فرهنگ جابجا گرديد و زماني هم آن را به زاستاو يا راهدارخانه‌اي كه در محلي به «ساختمان» معروف شده بود انتقال دادند.

در سال 1323 مدرسهٔ اتفاق به نام دبستان مولوي در دو نوبت صبح و عصر براي پسران به كار ادامه داد و بصورت مدرسه‌اي 6 كلاسه درآمد. دبستان دخترانه‌اي هم به نام مهستي در زماني كه آقاي فريدون فرحبد رياست فرهنگ خمام را داشت تأسيس شده بود كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران در سال 1358 نام آن به «شهيد صادقي» برگردانده شد كه امروزه در 2 نوبت با حدود 400 دانش آموز فعاليت آن ادامه دارد. سال 1331 اين منطقه شاهد باز شدن كلاس اول دبيرستان بود كه امروزه نيز با كاملتر شدن دبيرستان مورد استفاده دانش آموزان قرار دارد.

تبديل خمام به اولين بخش سبز استان گيلان

در روز سه شنبه 27 مرداد 1394 خورشيدي، بخش خمام به عنوان اولين بخش سبز استان گيلان تبديل شد.

با تلاش و پيگيري مستمر بخشدار خمام (حسين ذاكر استقامتي) بعد از سالها انتظار تدوين سند توسعه خمام انجام پذيرفت و مقرر گرديد احداث شهرك صنعتي خمام در يكي از مراتع حومه خمام پيگيري شود. همچنين در شوراي معاونين دانشگاه علوم پزشكي گيلان ساخت و احداث پلي كلينيك فوق تخصصيخمام و دهكده سلامت با اختصاص 10 دستگاه دياليز به خمام مصوب گرديد.

اماكن ديدني و تاريخي خمام

مسكن مهر خمام

خمام، به دليل آماده شدن سريع مسكن مهر، داراي رتبه نخست در كشور است كه باعث قدرداني وزير كشور از استاندار وقت (مهندس قهرماني چابك) شد، همچنين خمام تنها شهر استان گيلان است كه در آن دو فاز جداگانه مسكن مهر وجود دارد. لازم است ذكر شود كه فاز دوّم مسكن مهر خمام با حضور رئيس جمهوري وقت يعني دكتر محمود احمدي‌نژاد و با سخنراني ايشان در محوطه ورودي مسكن مهر افتتاح شد. به يادبود حضور رئيس جمهور در مسكن مهر خمام، سنگ نوشته‌اي با ذكر تاريخ و توضيحات بر روي يك سكّو در فضاي سبز ورودي شهرك، جانمايي گرديد.^[7]

ورزش خمام

خمام در عرصه ورزش استان و كشور همواره فعال بوده و قهرمانان و ملي پوشان زيادي را چه در گروه مردان و چه در گروه بانوان تحويل تيم‌هاي ملّي كشور داده است، فوتبال، فوتسال، واليبال، بسكتبال، كاراته، تكواندو، كونگ فو، كشتي، كيك بوكسينگ، جودو، بوكس و شطرنج از ورزشهاي فعال هميشگي در شهر خمام بوده و در پنج سال اخير ورزش‌هاي قايقراني، شنا، هندبال و سپاك تاكرا نيز در خمام شروع به آموزش آكادميك ورزشكاران اين رشته‌ها نمودند.

ورزشكاران خمام در المپيك

علي بحري ملّي پوش بوكس ايران و قهرمان آسيا كه در المپيك 1976 مونترال حضور داشت، يكي از اسطوره‌هاي ورزش خمام در سالهاي پيش از انقلاب بود، مرحوم علي بحري در سال 1357 بر اثر سانحه تصادف درگذشت. در سالهاي اول انقلاب، به درخواست مردم ورزشدوست و ورزشكاران، استاديوم ورزشي و زمين فوتبال خمام به پاس افتخارآفريني‌هاي بحري به نام اين قهرمان خمامي نامگذاري شد.

فوتبال خمام

فوتبال در شهر خمام از ساليان دور فعاليت باشگاهي خود را آغاز كرده، همواره بازيكن ساز بوده و بازيكنان مطرح زيادي را به باشگاه‌هاي فوتبال رشت و انزلي معرفي كرده است، در سال 1354 پروانه باشگاه فوتبال پپسي بعنوان اولين باشگاه رسمي فوتبال در شهر خمام به ثبت رسيد.

محمدحسن پوربهلول، سيّدرضي مؤدّب پور و سعيد مصفا خمامي، نام آوران فوتبال خمام، در سالهاي آغازين انقلاب، عمر فوتبالي خود را در باشگاه فوتبال سپيدرود رشت سپري كردند و با بازيهاي درخشان خود خاطرات شيريني در ذهن هواداران سپيدرود به جا گذاشتند.فرهاد نجاتي نيز يكي از بزرگان فوتبال خمام بود كه با پايان دوران بازيگري به جرگه مربيان پيوست و در سنين ميانسالي بر اثر بيماري به ديار باقي شتافت.

فوتباليستهاي سرشناس خمام در ليگ برتر فوتبال

سيامك عاشوري (ملوان - استقلال رشت - سپاهان – پيكان)

مرتضي ابراهيمي (استقلال رشت - پگاه گيلان - استقلال تهران - مس كرمان - سايپا - داماش گيلان)

رسول ميرطرقي (ملوان - استقلال اهواز - پگاه - مس كرمان - نفت آبادان - شهرداري اراك)

علي عشوري زاد (ملوان - پگاه - سايپا - استيل آذين – داماش)

هادي سهرابي (پگاه - داماش - مس كرمان)

محسن فروزان (پگاه - ملوان - گسترش فولاد تبريز - تراكتورسازي - گسترش فولاد تبريز - استقلال تهران - سياه جامگان مشهد - راه آهن تهران)

مهدي رحيم زاده (ملوان - گسترش فولاد – داماش)

احسان عبدي (ملوان - نساجي مازندران - آلومينيوم هرمزگان - نفت مسجدسليمان - مس كرمان - صنعت نفت آبادان)

محمدهادي يعقوبي «حسام» (ملوان - گهردورود - ملوان - پيكان تهران)

محمد دادرسي (داماش گيلان - سپيدرود رشت)

همچنين در ليگ يك فوتبال ايران و نيز در ليگ برتر رده سني اميدها، بازيكناني از اين شهر بازيكن ساز در مسابقات شركت داشتند كه اسامي آنها بشرح زير مي‌باشد:

سيدهادي موسوي (شيرين فراز كرمانشاه - سپيدرود رشت)

افشين عشوري زاد (سپيدرود رشت)

مجيد فارسي خمامي (نساجي قائمشهر)

وحيد رفاهتي (ملوان بندرانزلي)

حافظ يعقوبي (داماش گيلان)

سامان حقگو (پگاه گيلان - سپاهان اصفهان - شهرداري هشتگرد - ملوان بندركياشهر)

سامان رفيعي (سپيدرود رشت)

بانوان ملي پوش خمام

سارا قمي بانوي فوتباليست ملّي پوش خمامي كه در تيم بانوان ملوان بندرانزلي پنج دوره به عنوان بهترين گلزن ليگ برتر بانوان كشور دست يافت. سارا قمي هم اكنون به تيم بانوان مس كرمان پيوسته است.

سوگند حق‌پرست بانوي واليباليست خمامي عضو تيم ملي واليبال بانوان ايران.